Historia Parafii

 

Budowę Kościoła Garnizonowego w Katowicach pw Św. Kazimierza Królewicza rozpoczęto 23.06.1930 r. Budowniczym był ks. mjr Stanisław Sinkowski, kapelan wojskowy w Katowicach w latach 1924-1934. Grunt pod budowę ofiarował Magistrat Miasta Katowic. Projekt wykonał inż. architekt Leon Dietz -Arma.

 

Fundusze na budowę czerpano z:

 

• subwencji rządowej;
• opodatkowania się w 0,5 procenta poborów korpusu oficerów i podoficerów Garnizonu Katowice już od roku 1929;
• cegiełek rozprowadzanych wśród młodzieży i nauczycieli. 

 

Członkami Komitetu Budowy byli: Prezes Komitetu dr Jan Hlond - brat Prymasa Polski, Biskup Polowy - gen. Józef Gawlina, Dowódca 23 DP - gen. bryg. dr Józef Zając, Wojewoda Śląski dr Michał Grażyński, Prezydent Miasta Katowice dr Adam Kocur, Jan i Zuzanna Badura - Bank Gospodarstwa Krajowego, Stefan, Jadwiga, Wincenty, Antoni Czapliccy - Bank Rolny i wielu innych.

 

Poświęcenia kamienia węgielnego dokonał pierwszy Biskup Polowy WP JE ks. bp Stanisław Gall 28.09.1930 r. Kościół poświecił 22.11.1931 r. Dziekan Okręgu Korpusu nr V ks. płk dr Antoni Zapała. Konsekrował świątynię 25.06.1933 r. JE ks. bp Józef Gawlina.

 

01.09.1939 r. w czasie nabożeństwa pierwszopiątkowego ks. ppłk Ludwik Bombas powierzył kościół ks. kan. dr Henrykowi Prokschowi, a sam poszedł na wojnę. W styczniu 1940 r. rektorem kościoła został ks. dr Stanisław Wilczewski mianowany przez Wikariusza Generalnego Franciszka Strzyża. Od wybuchu wojny nabożeństwa odprawiane były w języku polskim i niemieckim. Od 16.06.1940 r. nabożeństwa tylko w języku niemieckim, które odprawiał przybyły z Nysy Schőlzel - kapelan Wermachtu. 27.01.1945 r. wyzwolenie Katowic. Pierwsza Msza Św. z Te Deuum za wolną Ojczyznę w języku polskim odprawiona została 04.02.1945 r.

 

ARCHITEKTURA KOŚCIOŁA GARNIZONOWEGO W KATOWICACH PW. ŚW. KAZIMIERZA KRÓLEWICZA

Kościół Garnizonowy pw. św. Kazimierza Królewicza powstał w latach 30. XX wieku (1930- 1933). Wpisuje się w międzywojenną architekturę modernistyczną ówczesnych Katowic. Jest jednym z pierwszych i zarazem jednym z najwybitniejszych obiektów sakralnych w naszym kraju wykazującym się cechami architektury funkcjonalistycznej. „Kościół garnizonowy w Katowicach był pierwszym kościołem w Polsce zrealizowanym według wzorów awangardowej architektury europejskiej.”[1]. Kościół został zaprojektowany jako orientowana, trójnawowa pseudo bazylika.

Wzorem dla projektantów obiektu Leona Dietz d’Arma oraz Jana Zarzyckiego była europejska architektura modernistyczna, szczególnie funkcjonalizm holenderski. Charakteryzuje go powściągliwość w kształtowaniu formy i doborze materiałów oraz całkowita eliminacja ornamentu.

Bryła kościoła zbudowana jest z zestawionych ze sobą elementów prostopadłościennych odpowiadających określonym funkcjom w strukturze obiektu. Kubatura obiektu wynosi 8824m³, a powierzchnia użytkowa to 650m². Dobudowana od zachodniej strony plebania, stanowi integralną część całego założenia.

Mimo ograniczeń wynikających z lokalizacji kościoła - na narożnej działce narzucającej utrzymanie linii zabudowy od ulicy Kopernika, architektom udało się zaprojektować czytelnie zdefiniowaną przestrzeń Sacrum. Na sakralny charakter budowli składa się piękna kompozycja z dominantą narożnej, pięciokondygnacyjnej (40 m) wieży, która jest zakończoną ażurową nadbudową - galerią złożoną z ośmiu (dziewięciu) prostych filarów. Nakrytą daszkiem galerię wieńczy prosty krzyż. W korpusie wieży umieszczono niewielkie okna w kształcie szczelin. W wieży znajdują się trzy dzwony. Druga niższa wieża, wykonana z cegły klinkierowej stanowi zakończenie północnej elewacji od strony ul. Kopernika.

Główna- wejściowa elewacja kościoła jest trójosiowa, wejście do kościoła prowadzi z podniesionego o kilka stopni podestu. Zaakcentowane w elewacji frontowej są trzy pionowe okna znajdujące się nad trzema skrzydłami drzwiowymi. Do wnętrza świątyni prowadzi przedsionek (kruchta), z wahadłowymi drzwiami w osi głównej.

Czytelna struktura wnętrza, wynikająca z żelbetowej konstrukcji uzupełnionej ceglanymi elementami, tworzy trójnawową przestrzeń o rzucie prostokąta z wyraźnie określoną, wyższą, 17 metrową nawą główną. Zamyka ją (podniesione o 3 stopnie schodów), prezbiterium tej samej szerokości co nawa. Ołtarz główny (przed soborowy) wraz tabernakulum znajdują się w orientowanej na wschód prostopadłościennej, płytkiej wnęce prezbiterium. Centralnie nad tabernakulum umieszczony jest krzyż z figurą Chrystusa. Obecnie w przestrzeni prezbiterium jest umieszczony ołtarz posoborowy.

Prezbiterium od nawy głównej oddzielają marmurowe balaski. Nad nawami bocznymi znajdują się empory połączone z dwukondygnacyjnym chórem. Natomiast nad prezbiterium po obu jego stronach znajdują się dwa zaokrąglone balkony, stanowiące kontynuację empor. Kościół doświetlony jest oknami w nawie głównej, nad emporami bocznymi znajdują się pionowe okna po 5 w każdej nawie, a nad nimi umieszczono „okulusy”- okrągłe okna charakterystyczne dla architektury modernizmu. Okna wypełnia szklenie w formie geometrycznych kompozycji witrażowych. Nad prospektem organowym widoczne są 3 podłużne okna umieszczone na fasadzie frontowej, w nich również znajdują się geometryczne kompozycje witrażowe. „Wszystkie te cechy sprawiają, że kościół garnizonowy jest dziełem o wysokich wartościach artystycznych i bez wątpienia należy go zaliczyć do najwybitniejszych budowli sakralnych zrealizowanych w latach międzywojennych w Polsce” [2].

Uzupełnieniem przestrzeni sakralnej kościoła są dwie kaplice boczne po stronie południowej oraz zakrystia od strony północnej. Kaplica przylegająca bezpośrednio do prezbiterium została poświęcona pamięci polskich oficerów i żołnierzy zamordowanych w 1940 roku przez NKWD w Katyniu i innych miejscowościach na terenie ówczesnego ZSRR. W kaplicy znajduje się  352 płyt naściennych upamiętniających ofiary zbrodni na inteligencji polskiej. Kaplica powstał w …., dzięki staraniom Stowarzyszenia Rodzina Katyńska.  

Wnętrze

Wnętrze kościoła garnizonowego stanowi przykład zastosowania elementów w stylu Art. Deco w przestrzeni sakralnej. Charakterystyczna dla tego stylu dyscyplina przestrzenna oraz zgeometryzowane kształty widoczne są w estetyce wnętrza i poszczególnych elementach jego wyposażenia. Należą do nich kamienne ołtarze- główny i boczne oraz balaski i chrzcielnica wykonane z szarego marmuru. Także sprzęty: ławki, konfesjonały, lampy i okucia charakteryzują się geometryczną formą. W estetyce tego okresu są również utrzymane rzeźby. Postać Chrystusa Ukrzyżowanego w ołtarzu głównym autorstwa lwowskiego artysty Mariana Spindlera oraz Święty Antoni Padewski, którego wykonał Karol Muszkiet. Piękne płaskorzeźby Drogi Krzyżowej są autorstwa warszawskiej artystki Zofii Trzcińskiej – Kamińskiej. Powstałe w późniejszym okresie (lata 60 i 70., XX wieku) polichromie nawiązują również do całej estetyki wnętrza. Pierwotnie polichromie były wykonane w latach 60. przez artystę Wiktora Ostrzołka, a ich tematyka nawiązywała do dziejów Polski.

W roku 1973 został przeprowadzony generalny remont wnętrz kościoła, wtedy powstały nowe polichromie tematyką odwołujące się do Ewangelii. Strona prawa (widok w kierunku ołtarza)-Wskrzeszanie Łazarza, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, natomiast strona lewa to Zwiastowanie, Narodzenie Pana Jezusa i Ofiarowanie w Świątyni. Na ścianie ołtarzowej namalowani zostali główni patroni Polski Św. Wojciech i Św. Królewicz Kazimierz – patron kościoła oraz święci: Maksymilian Kolbe, Kinga, Katarzyna, Florian oraz święci Jadwiga, Jacek Odrowąż, Nepomucen, Barbara. Malarstwo ścienne zdobi również kaplicę Św. Józefa oraz ściany zamykające balkony chóru. Autorem nowych polichromii jest artysta Witold Pałka. Ostatnio (lata 20. XXI wieku) polichromie zostały odświeżone i poddane konserwacji.

Całość wystroju wnętrza kościoła uzupełnia prospekt organowy. Instrument wykonano w roku 1934, są to organy pneumatyczne, 21 głosowe, posiadające 2 manuały oraz 7 rejestratorów łącznikowych.

Kościół jest wpisany do ewidencji zabytków architektury i budownictwa i posiada kartę ewidencyjną, znalazł się również na Szlaku Katowickiej Moderny.

 

SYLWETKI TWÓRCÓW KOŚCIOŁA GARNIZONOWEGO W KATOWICACH

Architekci

Projekt kościoła został opracowany przez dwóch znanych w okresie międzywojennym architektów. Często podaje się jako głównego twórcę Leona Dietz d`Arma, ale w projektowanie był zaangażowany również Jan Zarzycki.

Leon Dietz d’Arma (1902—1972), Urodził się 22 VII w Warszawie jako syn Władysława i Aleksandry z Kowalewskich. Ukończył szkołę kadetów marynarki w Petersburgu. Studiował w Kijowie, a w Krakowie był studentem Adolfa Szyszko-Bohusza na Wydziale Architektury Akademii Sztuk Pięknych. Studiował również w Warszawie, gdzie w 1933 r. otrzymał dyplom architekta na Politechnice Warszawskiej.

W latach 1929—1931 był zatrudniony w Urzędzie Miejskim w Katowicach, gdzie działał w Deputacji Administracyjnej dla spraw urbanistyczno-estetycznych przy katowickim magistracie. W okresie międzywojennym odbywał również liczne podróże naukowe. Prawdopodobnie, po odejściu z Urzędu Miasta w Katowicach rozpoczął prywatną praktykę projektową. W czasie II wojny przeniósł się do Krakowa. Natomiast po wojnie związał się z miastem Zabrzem, w 1967 r. napisał pracę doktorską dotyczącą tego miasta - Miasto Zabrze. Jego rozwój i przeobrażenia przestrzenne. Jest autorem wielu interesujących realizacji w Katowicach i w innych miastach  naszego regionu. Najbardziej doniosłym jego dziełem jest kościół garnizonowy pw. św. Kazimierza przy ul. M. Skłodowskiej-Curie w Katowicach, który zaprojektował we współpracy z J. Zarzyckim (1930—1933). Leon Dietz d`Arma jest również autorem innych obiektów dla ówczesnego wojska w tym kasyna oficerskiego przy ul. Raciborskiej 37 w Katowicach (1930), w którym obecnie mieści się Rektorat ASP. Jego autorstwa jest również budynek Domu Żołnierza przy ul. Koszarowej w Katowicach (proj. 1938, realizacja 1938—1939). Architekt Leon Dietz d`Arma zmarł 9. I. 1972 r. w Zabrzu.

Zarzycki Jan Marcin (1902—1934),Urodził się 11 XI w Bobowej (pow. Grybów). Wykształcenie odebrał w Zakładzie Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Chyrowie. W 1920 r. ochotniczo wstąpił do Wojska Polskiego. W 1921 r. zdał maturę. Następnie studiował Architekturę na Politechnice Gdańskiej. Od roku 1927 r. do 1932 r. był zatrudniony w Biurze Architektonicznym Urzędu Budownictwa Naziemnego katowickiego magistratu. W następstwie kryzysu gospodarczego zwolniony został z magistratu i przeniósł się do Krynicy, gdzie otworzył prywatną praktykę projektową. Zmarł w 1934 r. w Krynicy. Jan Zarzycki oprócz kościoła garnizonowego jest autorem licznych realizacji z zakresu użyteczności publicznej, w tym kilku katowickich szkół oraz współautorem budynku magistratu przy ul. Młyńskiej 4 w Katowicach.

Rzeźbiarze

W pracach nad wystrojem wnętrza kościoła garnizonowego pracowało kilku rzeźbiarzy. Ich dzieła, chociaż będące odrębnymi realizacjami korespondują ze sobą, tworząc spójną całość podkreślającą sakralność przestrzeni kościoła.

 

Marian Spindler (1890-1941), jest autorem pięknej rzeźby Chrystusa Ukrzyżowanego w ołtarzu głównym. Swoją działalność i życie Spindler związał ze Lwowem, jego pracownia mieściła się przy lwowskim klasztorze karmelitów. Większość prac artysty miała charakter religijny, realizowanych na zamówienie instytucji kościelnych, wiele z nich znajdowało się w obiektach sakralnych we Lwowie. Niestety znaczna ich część uległa zniszczeniu w trakcie II wojny światowej.

 

Karol Muszkiet (1904-1993). Urodzony w Sokalu (Ukraina) swoje życie zawodowe związał z Krakowem. W latach 1923−1929 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u Konstantego Laszczki
i Xawerego Dunikowskiego. Edukację artystyczną kontynuował w Rzymie (1933), Francji i Anglii (1938) oraz Grecji (1959). Znany jest z realizacji rzeźby architektonicznej, jego autorstwa są kamienne godła na wielu krakowskich kamienicach oraz portale wejściowe, artysta projektował także pomniki.

Ważnym obszarem działalności artystycznej Karola Muszkieta jest sztuka sakralna. Jego autorstwa są Anioły w prezbiterium kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Krakowie (1944) oraz stacje Drogi Krzyżowej w kościele Matki Bożej Dobrej Rady w Krakowie, (lata 80. XX w). W kościele garnizonowym w Katowicach Karol Muszkiet wykonał rzeźbę św. Antoniego w ołtarzu bocznym. W Katowicach znajduje się jeszcze jedna realizacja tego autora – są nim różańcowe stacje tajemnic radosnych znajdujące się na terenie Kalwarii Panewnickiej, które zostały wykonane w latach 1956- 1957.

Zofia Trzcińska- Kamińska (1890- 1977) To wybitna polska rzeźbiarka, autorka prac medalierskich urodzona w szlacheckiej rodzinie na Zamojszczyźnie. Studiowała w Berlinie, Paryżu, Wiedniu.
 i Warszawie (u Xawerego Dunikowskiego i Edwarda Wittiga - rzeźbę oraz malarstwo u Władysława Ślewińskiego).

W trakcie I wojny Światowej służyła (pod męskim pseudonimem), jako żołnierz II Brygady plutonu kawalerii sztabowej Komendy Legionów na froncie wołyńskim. Po wojnie rozwijała swój warsztat rzeźbiarski oraz zajmowała się medalierstwem, W roku 1935 Na zlecenie dyrekcji Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie wykonała cztery popiersia najsłynniejszych wodzów polskich w marmurze: Bolesława Chrobrego, Władysława Łokietka, Stefana Batorego i Stefana Czarnieckiego.

Wiosną 1939 roku w Katowicach, w gmachu urzędu województwa śląskiego miała miejsce jej autorska wystawa ponad 80 eksponatów, począwszy od rzeźb monumentalnych, poprzez rzeźbę portretową
i dekoracyjną, aż do prac medalierskich.

Rzeźba sakralna zajmuje istotne miejsce w jej twórczości. Artystka należała do III Zakonu Św. Dominika- nosiła zakonne imię Gertruda. Zofia Trzcińska- Kamińska jest między innymi autorką płaskorzeźby Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczonej na drugiej bramie prowadzącej do Jasnogórskiego klasztoru. Dzieła Zofii Trzcińskiej – Kamińskiej znajdują się w ponad 50 kościołach w Polsce m.in. w Warszawie, Krakowie, Tyńcu, Katowicach, Toruniu, Płocku, Szczecinie, Łodzi, Łomży Lublinie, Garbowie, w seminariach duchownych, kaplicach klasztornych-sióstr dominikanek i urszulanek szarych. W kościele garnizonowym w Katowicach artystka wykonała Drogę Krzyżowa – stacje to płaskorzeźby w marmurze.

Malarze- Polichromie

Polichromie są najnowszymi elementami wnętrz kościoła garnizonowego, powstały już po II wojnie światowej. Ich autorami są kolejno artyści Wiktor Ostrzołek i Witold Pałka.

 

Wiktor Ostrzołek (ur.1934) Znany głównie jako witrażysta. Jego działalność obejmuje głównie realizacje sakralne. Przez niemal 60 lat swojej działalności artystycznej wykonał ponad 150 realizacji witrażowych. Do najwybitniejszych realizacji krajowych Wiktora Ostrzołka należą: witraże w pięciu polskich katedrach (m.in. w Poznaniu, Szczecinie, Gorzowie Wielkopolskim i Warszawie), w dwóch słynnych sanktuariach (Kalwaria Zebrzydowska, Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie Łagiewnikach) oraz realizacja w jednym z największych polskich kościołów - Bazylice Mariackiej w Gdańsku. Artysta jest również autorem polichromii (w tym pierwszej polichromii w kościele garnizonowym w Katowicach), mozaik, rzeźb i płaskorzeźb. Ma w swoim dorobku także grafikę książkową i artystyczną, projektowanie znaków heraldycznych, w tym herbów biskupich, projektował również insygnia i pieczęcie.

 

Witold Pałka (1928-2013) Urodził się 5 listopada 1928 w Małej Dąbrówce. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie na Wydziale Malarstwa, w pracowniach profesorów: Eugeniusza Eibischa, Jerzego Fedkowicza oraz Wacława Taranczewskiego.

Sztuka sakralna stanowi ważną część jego dorobku artystycznego. Do zachowanych przykładów malarstwa ściennego oprócz kościoła garnizonowego należą: polichromia w kościele pw. św. Jerzego w Mszanie, dla którego też Witold Pałka zaprojektował także zespół witraży oraz polichromia w kościele pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Goduli. Zajmował się również sztalugowym malarstwem sakralnym (jego dziełami są miedzy innymi Droga Krzyżowa w kościele pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Brynowie oraz obrazy w kościele Mariackim w Katowicach).

 

Bibliografia

1. Odorowski, Architektura Katowic w latach międzywojennych 1922- 1939, Muzeum Śląskie, 1994, Katowice,

https://mit.garbow.pl/zofia-trzcinska-kaminska [11.05.2024]

https://pl.wikipedia.org/wiki/Witold_Pa%C5%82ka  [01.06.2024]

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wiktor_Ostrzo%C5%82ek [0105.2024]

Kroniki parafii garnizonowej w Katowicach

 

 

 

[1] W. Odorowski, Architektura Katowic w latach międzywojennych 1922- 1939, Muzeum Śląskie, 1994, Katowice, str. 144

[2] Tamże, str.142

 

 

Księża Proboszczowie

 

  ks. ppłk prałat Stanisław Sinkowski - 1924-1934
ks. ppłk inf. dr Ludwik Bombas - 1934-1939
 ks. mjr dr Henryk Proksch - 1939-1940
ks. dr Stanisław Wilczewski - 1940-1948
ks. mjr Joachim Kowalski - 1948
ks. kpt. Maksymilian Goszyc - 1948-1950
ks. kpt. Tadeusz Janczak - 1950-1952
ks. kpt. Franciszek Wilczek - 1952-1969
ks. płk Wilhelm Franciszek Kubsz - 1969-1973
ks. płk dr Bolesław Spychała - 1973-1982
ks. płk mgr Marian Kubera - 1982-1991
ks. mjr mgr Tadeusz Bieniek - 1991-1999
ks. płk kan. dr Wiesław Korpeta - 1999-2007
ks. płk prałat mgr Mirosław Sułek - 2007-2012

ks. ppłk dr Jerzy Niedzielski - 2013-06.2013

ks. mjr dr Grzegorz Golec - 07.2013-2015

ks. mjr Janusz Kłopot - 2015- 2018

ks. prał. ppłk dr Witold Mach - 2018 -2021

Ks. kan. płk Zenon Pawelak - 2021 -31.07.2022

ks. kan. ppłk Grzegorz Bechta - 01.08.2022